Mr.Muhendis
21.02.2010, 08:55
Kimyasal gübreler üzerinde ayrıntılı bilgi vermeden önce ticarette kullanılan kimi sözcükleri açıklamakla yarar vardır.
Genelde bir kimyasal gübrede bulunan bitki besin maddeleri miktarı yan yana üç rakamla ifade edilir. Bu rakamlar sırasıyla azot, fosfor ve potasyumu simgelemektedir. Azot N, fosfor P2O5, ve potasyum da K2O şeklinde (N-P2O5-K2O) ifade edilmekledir. Herhangi bir kimyasal gübrede bu bitki besin maddelerinden biri ya da ikisi bulunmuyorsa, bulunmayan elemeni (O) ile gösterilir. Örneğin %20.5 N içeren amonyum sülfat gübresinin etiketinde 20.5-0-0 yazılıdır. Aynı şekilde % 16 P2O5 içeren süperfosfatın etiketinde 0-16-0 ve % 48 K2O içeren potasyum sülfat gübresinin etiketinde ise 0-0-48 yazılıdır. Etiketinde 20.5-0-0 yazılı bir amonyum sülfat gübresinin 100 kg' ında 20.5 kg N'un bulunduğu geri kalanın ise dolgu materyali olduğu anlaşılır.
Kimyasal gübrelerde bulunan fosforun P2O5 ve potasyumun K2O şeklinde ifade edilmesinin bilimsel bir dayanağı yoktur. Gerçekle kimyasal gübrelerde, ne fosfor P,O5 şeklinde ve ne de potasyum K2O şeklinde bulunur. Kimi kitaplarda P2O5 fosfat olarak ve kimi kitaplarda da fosforik asit olarak ifade edilmekte ve bu yanlış anlaşılmalara yol açmakladır.
Gübrelerde bulunan azot, l916 yılına değin NH3 şeklinde ifade edilmiştir Anlaşılma ve ifade güçlüğü nedeniyle azotun NH3 şeklinde ifade edilmesine son verilerek o zamandan bu yana azot, N şeklinde ifade edilmiştir. Nitekim Amerika Birleşik Devletleri Toprak İlmi Cemiyeti 1963 yılında gübrelerde bulunan Fosforun ve potasyumun ise (K) şeklinde ifade edilmesini kabul etmiş ve bunun uygulanmasını önermiştir
Gübrelerde bulunan fosfor ve potasyumun, oksitleri yerine elementel olarak ifade edilmesi önemli kolaylık getiren bir değişikliktir. Gübredeki fosfor ve potasyum isler oksitler seklinde islerse elementel şekilde ifade edilsin, sahip olunan bitki besin maddesi miktarları yönünden bir fakirlik yaratmamakladır. Gübredeki bitkiye yarayışlı fosfor ve potasyum miktarları her iki şekilde de aynı kalmakladır. Örneğin triple süper fosfatla fosfor, oksit esasına göre 0-46-0 şeklinde gösterilirken elemenlel esasa göre 0-20-0 seklinde gösterilir aynı şekilde potasyum klorür gübresinde potasyum oksit esasına göre 0-0-60 şeklinde gösterilirken, elementel esasa yöre 0-0-50 şeklinde gösterilir.
Ticaretle kimyasal gübrelerin ağırlıklarını belirtmek için kimi ülkelerde
metrik ton (l l 00) kg), kimi ülkelerde kısa ton (907.2 kg) ve kimi ülkelerde ise uzun ton (1016 kg) kullanılmaktadır Örneğin ham fosfat ticaretinde genellikle uzun ton (1016 kg) kullanılır.
Fosforlu gübrelerde bulunan fosforun çözünürlüğünün ifade edilmesinde ayrımlı sözcükler kullanılmakladır Bunlar: (a) Suda çözünebilir P2O5 (b) Sitratta çözünebilir P2O5 (c) Sitratta çözünmez P2O5 (d) Yararlanılabilir P2O5 (e) Toplam P2O5 dir.Aşağıda bu sözcüklerin anlamı kısaca açıklanmıştır.
(a) Suda çözünebilir P2O5 : Fosforlu gübrelerdeki sudu çözünebilir P2O5 miktarını gösterir. Bunun belirlenebilmesi için belli bir miktar fosforlu gübre örneği alınır. Üzerine yine belli bir miktar su konur ve bir süre çalkalanır. Daha sonra süzülür ve süzükte P2O5 miktarı belirlenir. Bulunan değer, fosforlu gübrenin içerdiği suda çözünebilir P2O5 miktarını göstermektedir. Bu miktar ağırlık ilkesine göre yüzde olarak ifade edilir.
(b) Sitratta çözünebilir P2O5 : Suda çözünebilir P2O5, kapsamı belirlendikten sonra aynı gübre örneği belli miktarda 1 N amonyum sitrat çözeltisi ile belli bir süre çalkalanır. süzülür ve süzükte P2O5 miktarı belirlenir. Ağırlık ilkesine göre yüzde olarak ifade edilen bu değer, fosforlu kimyasal gübrede bulunan sitratta çözünebilir P2O5 gösterir.
(c) Sitratta çözünmez P2O5;Suda ve sitratta çözünebilir P2O5 miktarı belirlenen gübre örneğinin P205 kapsamı da belirlenir. Bulunan değer; fosforlu gübredeki silratta çözünmez P2O5 verir.
(d) Yararlanılabilir P2O5 : Fosforlu gübrede suda çözünebilir P2O5 miktarı ile sitratta çözünebilir P2O5 miktarının toplamı gübrede yararlanılabilir P2OS miktarını gösterir.
(e) Toplam P2O5 : Yararlanabilir P2O5 miktarı ile sitratta çözünmez P2O5 miktarının toplamı toplam P2O5 miktarını gösterir. Toplam fosfor, açıklandığı şekilde hesaplama yoluyla belirlenebileceği gibi doğrudan kimyasal olarak da belirlenebilir.
Üretilen ve tüketilen kimyasal gübre miktarları değişik ülkelerde ve ülkemizde uzun yıllar gübrelerin içerdikleri azot, fosfor ve potasyum miktarlarının % 21 N, %17 P2O5 ve % 50 K2O ya dönüştürülmesi sonucu bulunan miktarlara göre ifade edilmiştir. Geçtiğimiz 20 yıla yakın süredir bu uygulamaya diğer pek çok ülkede son verilmiş ve yakın bir süre ünce ülkemizde de benzer olgu benimsenmiştir. Günümüzde üretilen ve tüketilen kimyasal gübreler bitki besin maddeleri ilkesine göre ifade edilmekte ve veriler buna göre düzenlenmektedir. Bir başka deyişle kimyasal gübreler içerdikleri % N, %' P2O5 ve % K2O miktarlarına göre belirtilmekte ve karşılaştırmalar buna göre yapılmaktadır. Kitabımızda da bu ilke benimsenmiştir.
Genelde bir kimyasal gübrede bulunan bitki besin maddeleri miktarı yan yana üç rakamla ifade edilir. Bu rakamlar sırasıyla azot, fosfor ve potasyumu simgelemektedir. Azot N, fosfor P2O5, ve potasyum da K2O şeklinde (N-P2O5-K2O) ifade edilmekledir. Herhangi bir kimyasal gübrede bu bitki besin maddelerinden biri ya da ikisi bulunmuyorsa, bulunmayan elemeni (O) ile gösterilir. Örneğin %20.5 N içeren amonyum sülfat gübresinin etiketinde 20.5-0-0 yazılıdır. Aynı şekilde % 16 P2O5 içeren süperfosfatın etiketinde 0-16-0 ve % 48 K2O içeren potasyum sülfat gübresinin etiketinde ise 0-0-48 yazılıdır. Etiketinde 20.5-0-0 yazılı bir amonyum sülfat gübresinin 100 kg' ında 20.5 kg N'un bulunduğu geri kalanın ise dolgu materyali olduğu anlaşılır.
Kimyasal gübrelerde bulunan fosforun P2O5 ve potasyumun K2O şeklinde ifade edilmesinin bilimsel bir dayanağı yoktur. Gerçekle kimyasal gübrelerde, ne fosfor P,O5 şeklinde ve ne de potasyum K2O şeklinde bulunur. Kimi kitaplarda P2O5 fosfat olarak ve kimi kitaplarda da fosforik asit olarak ifade edilmekte ve bu yanlış anlaşılmalara yol açmakladır.
Gübrelerde bulunan azot, l916 yılına değin NH3 şeklinde ifade edilmiştir Anlaşılma ve ifade güçlüğü nedeniyle azotun NH3 şeklinde ifade edilmesine son verilerek o zamandan bu yana azot, N şeklinde ifade edilmiştir. Nitekim Amerika Birleşik Devletleri Toprak İlmi Cemiyeti 1963 yılında gübrelerde bulunan Fosforun ve potasyumun ise (K) şeklinde ifade edilmesini kabul etmiş ve bunun uygulanmasını önermiştir
Gübrelerde bulunan fosfor ve potasyumun, oksitleri yerine elementel olarak ifade edilmesi önemli kolaylık getiren bir değişikliktir. Gübredeki fosfor ve potasyum isler oksitler seklinde islerse elementel şekilde ifade edilsin, sahip olunan bitki besin maddesi miktarları yönünden bir fakirlik yaratmamakladır. Gübredeki bitkiye yarayışlı fosfor ve potasyum miktarları her iki şekilde de aynı kalmakladır. Örneğin triple süper fosfatla fosfor, oksit esasına göre 0-46-0 şeklinde gösterilirken elemenlel esasa göre 0-20-0 seklinde gösterilir aynı şekilde potasyum klorür gübresinde potasyum oksit esasına göre 0-0-60 şeklinde gösterilirken, elementel esasa yöre 0-0-50 şeklinde gösterilir.
Ticaretle kimyasal gübrelerin ağırlıklarını belirtmek için kimi ülkelerde
metrik ton (l l 00) kg), kimi ülkelerde kısa ton (907.2 kg) ve kimi ülkelerde ise uzun ton (1016 kg) kullanılmaktadır Örneğin ham fosfat ticaretinde genellikle uzun ton (1016 kg) kullanılır.
Fosforlu gübrelerde bulunan fosforun çözünürlüğünün ifade edilmesinde ayrımlı sözcükler kullanılmakladır Bunlar: (a) Suda çözünebilir P2O5 (b) Sitratta çözünebilir P2O5 (c) Sitratta çözünmez P2O5 (d) Yararlanılabilir P2O5 (e) Toplam P2O5 dir.Aşağıda bu sözcüklerin anlamı kısaca açıklanmıştır.
(a) Suda çözünebilir P2O5 : Fosforlu gübrelerdeki sudu çözünebilir P2O5 miktarını gösterir. Bunun belirlenebilmesi için belli bir miktar fosforlu gübre örneği alınır. Üzerine yine belli bir miktar su konur ve bir süre çalkalanır. Daha sonra süzülür ve süzükte P2O5 miktarı belirlenir. Bulunan değer, fosforlu gübrenin içerdiği suda çözünebilir P2O5 miktarını göstermektedir. Bu miktar ağırlık ilkesine göre yüzde olarak ifade edilir.
(b) Sitratta çözünebilir P2O5 : Suda çözünebilir P2O5, kapsamı belirlendikten sonra aynı gübre örneği belli miktarda 1 N amonyum sitrat çözeltisi ile belli bir süre çalkalanır. süzülür ve süzükte P2O5 miktarı belirlenir. Ağırlık ilkesine göre yüzde olarak ifade edilen bu değer, fosforlu kimyasal gübrede bulunan sitratta çözünebilir P2O5 gösterir.
(c) Sitratta çözünmez P2O5;Suda ve sitratta çözünebilir P2O5 miktarı belirlenen gübre örneğinin P205 kapsamı da belirlenir. Bulunan değer; fosforlu gübredeki silratta çözünmez P2O5 verir.
(d) Yararlanılabilir P2O5 : Fosforlu gübrede suda çözünebilir P2O5 miktarı ile sitratta çözünebilir P2O5 miktarının toplamı gübrede yararlanılabilir P2OS miktarını gösterir.
(e) Toplam P2O5 : Yararlanabilir P2O5 miktarı ile sitratta çözünmez P2O5 miktarının toplamı toplam P2O5 miktarını gösterir. Toplam fosfor, açıklandığı şekilde hesaplama yoluyla belirlenebileceği gibi doğrudan kimyasal olarak da belirlenebilir.
Üretilen ve tüketilen kimyasal gübre miktarları değişik ülkelerde ve ülkemizde uzun yıllar gübrelerin içerdikleri azot, fosfor ve potasyum miktarlarının % 21 N, %17 P2O5 ve % 50 K2O ya dönüştürülmesi sonucu bulunan miktarlara göre ifade edilmiştir. Geçtiğimiz 20 yıla yakın süredir bu uygulamaya diğer pek çok ülkede son verilmiş ve yakın bir süre ünce ülkemizde de benzer olgu benimsenmiştir. Günümüzde üretilen ve tüketilen kimyasal gübreler bitki besin maddeleri ilkesine göre ifade edilmekte ve veriler buna göre düzenlenmektedir. Bir başka deyişle kimyasal gübreler içerdikleri % N, %' P2O5 ve % K2O miktarlarına göre belirtilmekte ve karşılaştırmalar buna göre yapılmaktadır. Kitabımızda da bu ilke benimsenmiştir.